گلرنگ از قدیم در استان های آذربایجان ، خراسان و اصفهان به صورت فرعی و با هدف برداشت گل کشت می شده است . گلبرگ گلرنگ دارای مواد رنگی کارتامین و کارتامیدین است که از آن ها برای رنگ آمیزی پارچه ،ابریشم و گل های مصنوعی، در طباخی و شیرینی پزی استفاده می شود. امروزه با تولید آنیلین مصنوعی از اهمیت رنگ های گلرنگ در صنایع رنگرزی کاسته شده است و بر اهمیت گلرنگ به عنوان دانه روغنی ، به خصوص به علت دارابودن اسید چرب غیراشباع و ضروری لینولئیک ، افزوده شده است و به تولید آن درجهان توجه خاص معطوف گردیده است . درصد روغن دانه گلرنگ در شرایط مساعد تا ۴۵ درصد می رسد. کشورهای هند،آمریکا و مکزیک مهم ترین تولیدکنندگان گلرنگ در جهان به شمار می روند. مقدار تولید دانه گلرنگ در جهان طی سال های اخیر حدود ۱ میلیون تن در سال برآورد شده است. پتانسیل عملکرد دانه گلرنگ بیش از۵ تن در هکتار می باشد. عملکردهای بالاتر از ۲٫۵ تن در هکتار دانه در هکتار مطلوب به شمار می رود.

خصوصیات گیاهی گلرنگ

گلرنگ گیاهی یکساله با نام علمی کارتاموس تینکتوریوس از تیره کمپوزیته یه آستراسه است. گلرنگ مانند بسیاری از گیاهان تیره کمپوزیته ابتدا یک مرحله روزت را می گذراند. در دوره روزت برگ ها در نزدیکی سطح خاک و به حالت خوابیده دیده می شوند ،مریستم انتهایی در مرکز بوته قرار داشته و توسط برگ های جوان احاطه شده است. با آغاز تحریکات گلدهی، رشد سریع و طولی میانگره ها آغاز میشود و گیاه به ساقه می رود.

گلرنگ پس ازبه ساقه رفتن به صورت بوته ای استوار با ساقه اصلی محکم،خشن و چوبی رشد می کند.ارتفاع بوته به ۴۰ تا بیش از ۱۵۰ سانتی متر می رسد. طول میانگره ها ،از پایین به طرف بالا،به تدریج کوتاه تر می شود. به طوری که برگ های انتهایی ساقه به صورت برگها یا براکته هایی در اطراف گل آذین مشاهده می گردند. مکان شاخه دهی وتعداد شاخه در گلرنگ به تراکم بستگی زیادی دارد. معمولا پس از آن که ارتفاع بوته به بیش از ۲۰ سانتی متر رسید،ساقه اصلی در نیمه فوقانی گیاه تولید چندین شاخه جانبی می کند. هر ساقه فرعی اولیه نیز ممکن است تولید ساقه های فرعی ثانویه نماید.

در شرایطی که فاصله بوته ها روی ردیف کاشت حدود ۵ سانتی متر باشد، درهربوته بیش از ۱۰ شاخه جانبی با طبق های باروربه وجود می آید. حذف جوانه انتهایی ساقه اصلی می تواند موجب افزایش تعداد شاخه و طبق شده وعملکرد گل و گاه عملکرد دانه را افزایش دهد.

گلرنگ دارای ریشه مستقیم،قوی و توسعه یافته با ریشه های جانبی زیاد است که می تواند تا عمق نزدیک به ۳ متر در خاک های عمیق ،نفوذپذیر،مرطوب و گرم نفوذ کند و آب و موادغذایی را تا این عمق از خاک جذب نماید.قدرت نفوذ ریشه گلرنگ در خاک های متراکم بسیار بیش تر از آفتاب گردان است،اما میزان نفوذ ریشه با افزایش تراکم خاک کاهش می یابد. در خاک های نسبتا متراکم، بخش قابل توجهی از ریشه تا عمق ۳۰ سانتی متری توزیع شده است.

برگ های گلرنگ به رنگ سبز تیره براق،قلبی شکل،بدون دمبرگ و دندانه دار بوده و برگ ها از پایین به طرف بالای ساقه به تدریج کوچکتر می شوند.

گل آذین گلرنگ به صورت یک طبق متراکم به شکل مخروطی در انتهای ساقه اصلی وهر ساقه فرعی به وجود می آید. ممکن است در هر بوته تا ۵۰ طبق تشکیل گردد. طبق واقع در روی ساقه اصلی از همه بزرگتر است. هر طبق ۱٫۵ الی ۴ سانتی مترقطر داشته و توسط چند ردیف براکته احاطه شده است.

در هر طبق بسته به اندازه ، ۲۰ تا ۱۸۰ گل لوله ای مشاهده می شود.طول لوله جام گل در زمان گرده افشانی به ۴ سانتی متر می رسد. رنگ گل سفید، زردکمرنگ، نارنجی ویا قرمز می تواند باشد.گلدهی از حاشیه طبق آغاز گردیده و به سمت مرکزطبق ادامه می یابد.گل دهی یک طبق طی ۳ تا ۵ روز تکمیل می شود. طول دوره گلدهی در هر بوته و در مزرعه از ۱۰ تا ۴۰ روز می باشد

درزمان گلدهی،گلبرگ ها،پرچم ها و کلاله ازطبق خارج می شوند تا حشرات گرده افشان بتوانند به گرده افشانی کمک نمایند.گلدهی هنگام صبح اتفاق می افتد.زنبور عسل علاقه زیادی به گلرنگ دارد و می تواند در افزایش عملکرد و نیز در دگرگشنی بسیارموثرباشد.وزن هزار دانه گلرنگ معمولا از ۲۰ تا ۵۰ گرم و وزن حجمی آن از ۴۵ تا ۶۰ کیلوگرم درصد لیتر متغیر می باشد. وزن هزار دانه حدود ۴۰ گرم معمول است . ذخیره روغن درلپه های گلرنگ انجام می شود.

مراحل نمو گلرنگ

دوران رشد گلرنگ را از کاشت تا رسیدگی فیزیولوژیک، می توان براساس پیدایش اندام یا فرایندهای خاص به مراحل زیادی تقسیم نمود. اما از نظرزراعی مراحل نمو گلرنگ شامل سبزشدن،به ساقه رفتن،رویت طبق،گلدهی ورسیدگی فیزیولوژیک دانست. کاشت موثر زمانی است که بذرهای کاشته شده شروع به جذب آب ازخاک می نمایند. این زمان معادل تاریخ کاشت درخاک مرطوب ، وقوع اولین باران موثردر کاشت پاییزه دیم در خاک خشک و یا انجام اولین آبیاری در کشت آبی می باشد. سبز شدن زمانی است که ۵۰درصد از نقطه های کاشت سر از خاک بیرون آورده ،ازیکدیگر کاملا جداشده و به حالت افقی قرار گرفته باشند. بنابراین دوران کاشت تا سبزشدن برابر فاصله زمانی کاشت موثر تا ۵۰ درصد سبز شدن می باشد.طول این دوره در شرایط مساعد کمتراز ۱ هفته و در شرایط نامساعد به حدود ۳ هفته می رسد.پس ازسبز شدن برگ هابه حالت افقی روی سطح خاک قرار می گیرند به این حالت روزت می گویند.زمان به ساقه رفتن با مشاهده اولین میانگره به طول ۱ سانتی متر مشخص می شود.بوته ها در مرحله شش برگی وارد مرحله ساقه دهی می شوند. دوران روزت در کشت بهاره ۲ تا ۴ هفته ودر کشت پاییزه در نواحی با زمستان سرد به ۳ تا ۵ ماه می رسد.همراه با افزایش رشد طولی ساقه ،مریستم انتهایی به صورت گل آذین درمی آید. بوته ها در مرحله تشکیل گل ۱۰ برگی می شوند.

پیدایش تکمه در راس ساقه اصلی در ۵۰ درصد از بوته ها را مرحله رویت طبق یا تکمه دهی می گویند.بوته ها در مرحله رویت طبق در مرحله۱۵ برگی بودند. شروع تا خاتمه گلدهی هر طبق غالبا ۳ تا ۵ روز می باشد. بوته های گلرنگ در زمان گلدهی طبق اصلی دارای ۳۱ برگ بودند.

رشد دانه ها بین ۲۰ تا ۳۵ روز و غالبا حدود ۴ هفته پس از گرده افشانی تکمیل می شود. تفاوت زمانی بین رسیدگی اولین تا آخرین دانه در یک طبق ۳ تا ۷ روز و بین اولین تا آخرین طبق حدود ۲ تا ۳ هفته می باشد. زمان رسیدگی فیزیولوژیک هنگامی است که طبق زرد شده وفقط آثار سبزی روی براکته ها مشاهده می شود.

زمان رسیدگی فیزیولوژیک مزرعه هنگامی است که ۷۵ درصد طبق ها به مرحله رسیدگی فیزیولوژیک رسیده باشند.طول دوره رشد گیاه در تاریخ کاشت پاییزه ۲۰۰ تا ۳۰۰ روز و در تاریخ کاشت بهاره ۱۰۰ تا ۱۵۰ روز می باشد.بسیاری ازارقام گلرنگ به ۱۵۰۰ تا ۲۳۰۰ واحد حرارتی استاندارد ذرت(با دمای پایه ۱۰ درجه سانتی گراد و دمای حداکثر معادل ۳۰ درجه سانتی گراد)برای تکمیل دوره رشد نیاز دارند. دمای پایه برای رشد گلرنگ حدود ۵ درجه سانتی گراد می باشد. گلرنگ طی ۲ هفته پس از رسیدگی فیزیولوژیک به مرحله رسیدگی کامل می رسد و آماده برداشت است. در این مرحله حداقل ۷۵ درصد طبق ها کاملا قهوه ای شده و دانه ها به سهولت از طبق جدا می شوند.

سازگاری

گلرنگ گیاهی روز بلند است اما بسیاری ازارقام اصلاح شده آن نسبت به طول روزبی تفاوت می باشند.نقش دما در تعیین طول دوره نمو اکثرارقام گلرنگ بیش از طول روز می باشد.حداقل دما برای رشد گلرنگ حدود ۵ درجه سانتی گراد است. بهترین رشد گلرنگ در دمای شبانه روزی حدود ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتی گراد به دست می آید.گیاهچه های گلرنگ پس ازاستقرار و در مرحله روزت به سرما مقاوم می باشند.گلرنگ به باد و خسارت گنجشک مقاوم است.گلرنگ گیاه نواحی خشک است.گلرنگ با داشتن ریشه عمیق و توسعه یافته به خشکی مقاوم است.نیاز رطوبتی گلرنگ در دوران جوانه زنی و سبز شدن، به دلیل داشتن پوسته مجزا از دانه حقیقی ،بیش از گندم است. پس ازسبز شدن،تحمل گلرنگ به تنش رطوبتی افزایش می یابد.کاشت دیم پاییزه گلرنگ در نواحی با زمستان ملایم تا کمی سرد و تابستان خشک با حداقل ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلی متر باران سالیانه، به شرط وجود خاک عمیق و نفوذپذیر و نیز عدم فراوانی رطوبت هوا، می تواند اقتصادی باشد. کاشت دیم بهاره گلرنگ در نواحی با زمستان نیمه سرد تا سرد و تابستان خشک با بیش از ۴۰۰ میلی متر باران ، به شرط وجود خاک عمیق و نفوذپذیر، می تواند اقتصادی باشد.

گلرنگ به خاک های عمیق،زهکش دار،دارای بافت متوسط و پی اچ خنثی تا کمی قلیایی علاقه مند است.

تناوب زراعی

گلرنگ به بیماری های ریشه ای بسیار حساس است به هیچ وجه نباید در یک قطعه زمین به طور متوالی کشت گردد.بهتر است فواصل زمانی ۴ سال بین دو کشت گلرنگ رعایت شود. درصورت توسعه بیماری های ریشه ای لازم است ازقراردادن گلرنگ در تناوب با آفتابگردان خودداری گردد.

کود شیمیایی

برای به دست آوردن عملکردهای حدود ۲٫۵ تا ۳ تن در هکتار دانه تحت شرایط کشت آبی به حدود ۵۵ تا ۱۱۰ کیلوگرم کود نیتروژن نیازمی باشد.بین ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم در هکتار فسفر نیاز می باشد.گلرنگ درنواحی با تابستان خشک کاشته می شود نیازی به کود پتاسیم نیست.اما اگر خاک شنی و فقیر باشد به مصرف ۵۰ تا حداکثر ۱۰۰ کیلوگرم سولفات پتاسیم نیاز می باشد.

تمامی کود فسفر و یک سوم کل کود نیتروژن موردنیاز به صورت قبل از کاشت در خاک قرار می گیرد. در صورتی که کود به صورت نواری و همراه با کاشت در خاک قرار داده می شود ، باید کود را حدود ۸ سانتی متر در زیر بذر و ۵ سانتی متر در پهلو قرار داد.مانده کود نیتروژن سرک را باید بسته به موجودی خاک از اوایل به ساقه رفتن (ارتفاع ۱۰ سانتی متری بوته) تا حداکثر مرحله رویت طبق و یا با آخرین وجین مکانیزه به فاصله بین ردیف ها اضافه نمود و بلافاصله آبیاری کرد.

در شرایط دیم، مصرف ۲۵ تا ۵۰ کیلوگرم در هکتار فسفات آمونیوم به صورت قبل ازکاشت و ۵۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتاراوره به صورت سرک برای عملکردهای معقول مناسب به نظر می رسد.زمان مصرف گود سرک در کشت بهاره دیم حدود ۲ تا ۴ هفته بعد از سبز شدن و قبل از پایان باران های موثر بهاری و در کشت پاییزه دیم در اواخر دوره رشد روزت یا شروع رشد بهاره می باشد.

تاریخ کاشت

بهترین دما برای جوانه زنی بذر گلرنگ حدود ۲۰ درجه سانتی گراد می باشد.حداقل دمای خاک در عمق کاشت مناسب،برای جوانه زنی بذر گلرنگ حدود ۵ درجه سانتی گراد می باشد.معمولا این حرارت ها درخاک با رسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به حدود ۷ تا ۹ درجه سانتی گراد تامین می گردد.کاشت بهاره گلرنگ درنواحی اقلیمی با زمستان نیمه سرد تاکمی سرد باید با رسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به حدود ۱۰ درجه سانتی گراد به عمل آید. در نواحی اقلیمی با زمستان نیمه سرد تا کمی سرد، می توان با رسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به حدود ۱۴ تا ۱۶ درجه سانتی گراد در پاییز اقدام به کاشت گلرنگ نمود. درنواحی اقلیمی با زمستان سرد تا نیمه سرد و در صورت وجود حداقل ۴۵۰ میلی متر باران سالیانه ، می توان گلرنگ را به صورت بهاره دیمکاری نمود. در نواحی اقلیمی با زمستان نیمه سرد و وجود حداقل ۴۰۰ میلی متر باران ،کاشت پاییزه گلرنگ دیم بر کاشت بهاره آن برتری دارد.

روش کاشت

در کشت گلرنگ کاشت با تراکم زیاد اهمیت دارد. کاشت متراکم از تشکیل طبق های بسیار ریزکه راندمان پایینی دارند جلوگیری می نماید و یکنواختی رسیدگی را افزایش می دهد. گلرنگ را معمولا تحت شرایط آبی و خاک های متوسط تا نیمه سنگین به صورت مسطح و در خاکهای سنگین به صورت جوی و پشته می کارند.عمق کاشت گلرنگ ۳ تا ۴ سانتی متر می باشد.میزان بذر موردنیاز با توجه به تراکم بوته ، وزن هزار دانه و درصد سبزشدن از ۸ تا ۲۵ کیلوگرم در هکتار متغییر می باشد.قبل از کاشت لازم است بذر را با قارچ کش هایی مانند کاربوکسین، مانکوزب،کاپتان ویا تیرام ضدعفونی نمود.

آبیاری

مقدارآب موردنیاز گلرنگ درشرایط کشت آبی بین ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ میلی متر تخمین زده شده است.گلرنگ با خروج از مرحله نموی روزت به تدریج به تنش رطوبتی خاک حساس تر می شود و از زمان پیدایش اولین آثارتشکیل گل آذین تا اواسطرشد دانه به تنش رطوبتی حساس است. تنش رطوبتی در این مراحل سبب کاهش تعداد ساقه های فرعی ،تعداد طبق های بارور،تعداد دانه در طبق، وزن دانه و در نهایت عملکردهای دانه و روغن می گردد. مقاومت گلرنگ از اواسط رشد دانه به دلیل ریزش برگ ها و کاهش فعالیت های حیاتی زیاد می گردد.

برنامه آبیاری گلرنگ در خاک های با بافت متوسط تا نیمه سنگین به این صورت است که از زمان کاشت تا استقرار بوته ها(۲ تا ۴ برگی)باید هر ۵ تا ۱۵ روز یکبار آبیاری انجام گیرد. آبیاری های بعدی تا حدود ۲ هفته قبل از رویت طبق هنگامی به عمل آید که حدود ۶۵ تا ۷۰ درصد رطوبت خاک مصرف شده باشد. وسنجش این میزان رطوبت در منطقه توسعه ریشه در عمق ۲۰ تا ۳۰ سانتی متری خاک سنجیده می شود. با نزدیک شدن به مرحله رویت طبق تا نزدیک شدن مرحله گلدهی کامل یا پیدایش لکه های زرد روی طبق اصلی بوته ها لازم است آبیاری با مصرف حدود ۶۰ درصد رطوبت خاک انجام گیرد. فاصله زمانی گلدهی تا رسیدگی فیزیولوژیک براساس رقم ، اقلیم ، تاریخ کاشت و سایر مدیریت های زراعی از حدود ۲ تا ۶ هفته می باشد. با توجه به جمیع عوامل و نیز خصوصیات خاک ، غالبا به یک تا دو آبیاری و ندرتا سه آبیاری طی این دوران نیاز است.

عمق مناسب خیس کردن خاک در آبیاری های اولیه حدود ۴۰ سانتی متر می باشد. این عمق را باید به تدریج افزایش داد و تا شروع گلدهی به حدود ۷۵ سانتی متر و تا حداکثر آبیاریآا۱۲۰ سانتی متر در خاک های نفوذپذیر و عمیق رساند.

کنترل علف های هرز گلرنگ

رشد اولیه گلرنگ به روزت و کند است و در این صورت قدرت رقابت گلرنگ با علف های هرز کم است. اما در صورتی که گلرنگ با فاصله ردیف کم و تراکم زیاد کشت شود. قدرت رقابت خوبی با علف های هرز خواهد داشت.کنترل علف های هرز دردوران آیش فصلی و تهیه بستر ضرورت دارد. چانچه پس از کاشت تا اوایل سبز شدن بوته های گلرنگ ، علف های هرزسبز گردند، می توان از چنگک گردان و یا دندانه سبک انگشتی استفاده نمود و علف های هرز تازه سبز شده را کنترل نمود.این عمل باید هنگامی انجام گیرد که آسمان آفتابی وهوا گرم باشد.زیرا هنگامی که هوا سرد و ابری است ساقچه ها تردو شکننده می باشند، به علاوه وجود تنش رطوبتی مختصربرای افزایش انعطاف گیاهچه ها مطلوب است و خسارت کمتری به محصول وارد می سازد.انجام عمل قبل از سبز شدن محصول مطلوب تر بوده و از طریق سله شکنی سبب تسهیل و تسریع سبز شدن محصول می گردد. در این زمان همچنین بهتر است جهت حرکت دستگاه وجین عمود بر ردیف های کاشت باشد تا راندمان عمل بیشتر باشد.پس از استقرار محصول، درصورتی که فاصله ردیف های کاشت بیش از ۳۵ سانتی متر باشد و از تراکتورهای چرخ باریک استفاده گردد، می توان بین ردیف های کاشت را کولتیواتور زد. غالبا یک یا دو بار وجین و سله شکنی پس از استقرار محصول کفایت دارد. آخرین وجین و سله شکنی می تواند تا زمانی که ارتفاع محصول محدودکننده ورود تراکتور به زمین نشده است ویا حداکثر تا شروع رویت طبق انجام گیرد. از این پس سایه اندازی محصول سبب کاهش سبز شدن، رشد و رقابت علف های هرز می گردد.

کنترل شیمیایی علف های هرز مزرعه گلرنگ با مصرف پیش کاشتی علف کش هایی مانند تریفلورالین و اپتام انجام پذیر است. علف کش های باریک برگ کشی مانند فلوآزیفوپ-بوتیل با نام تجاری فوزیلید و هالوکسی فوپ-اتواکسی اتیل با نام تجاری گالانت در زمانی که ارتفاع بوته های گلرنگ حداقل ۱۵ سانتی متر و علف های هرز باریک برگ دو تا سه برگ داشته و تا اواسط پنجه زنی باشند،قابل استفاده می باشند.برای کنترل علف های هرز پهن برگ از علف کش های کلرسولفورون و تیامترون استفاده می شود.

آفات و بیماری ها

مگس گلرنگ ، سنک تخم گلرنگ،شته ها،سرخرطومی گلرنگ،پروانه طبق خوار گلرنگ، پروانه کارادرینا و کرم برگ خوار پنبه از آفات گلرنگ در ایران می باشند.

برای مبارزه شیمیایی با مگس گلرنگ  و سنک تخم می توان از سمومی مانند دیپترکس و دیازینون در زمان ظهور مگس ها استفاده کرد.

شته سبز هلو وشته سیاه باقلا از آفات خسارت زای گلرنگ هستند خصوصا شته سیاه باقلا و برای مبارزه با این شته ها می توان از سموم سیستمیک مانند متاسیستوکس استفاده نمود

از بیماری های مهم گلرنگ می توان به زنگ ،بوته میری و سفیدک سطحی اشاره نمود.

کنترل بیماری زنگ با استفاده از ارقام مقاوم، کاشت بذر غیرآلوده، ضدعفونی بذر با سموم قارچ کش مانند سرزان و سوزاندن بقایای گیاهی آلوده و به کارگیری تناوب زراعی امکان پذیر می باشد. برای کنترل بیماری بوته میری علاوه موارد گفته شده برای کنترل بیماری زنگ کنترل با سموم قارچ کشی مانند تیرام امکان پذیر است.

مبارزه شیمیایی با سفیدک سطحی یا پودری در ابتدای دوران پیدایش آلودگی با سموم گوگردی امکان پذیر می باشد.

برداشت

گلرنگ بهاره مدتی بعد از تکمیل برداشت گندم پاییزه آماده برداشت است.در بسیاری از مزارع ،گلرنگ حدود ۴ تا ۷ هفته پس از مرحله گلدهی کامل آماده برداشت است در این زمان برگ ها قهوه ای شده اند. هر طبق هنگامی کاملا رسیده است که قهوه ای شده باشد در این زمان رطوبت دانه ۱۰ درصد می باشد. معمولا تفاوت زمان رسیدن اولین تا آخرین طبق ۲ هفته می باشد. رطوبت مناسب دانه برای کمباین کردن کمتر از ۱۴ درصد و برای ذخیره دانه ها کمتر از۱۰ درصد می باشد.

منبع: کتاب گیاهان صنعتی دکتر محمدرضا خواجه پور

برچسپ ها: گلرنگ،کشت،آموزش،کشاورزی،مبارزه با آفات، بیماری ها،ادوات کشاورزی،تورم محصولات کشاورزی،اقتصادکشاورزی،یونجه،آفتاب گردان