سیب زمینی (Potato) از محصولات غده ای است که نقش مهمی در تغذیه مردم جهان دارد و به دلیل عملکرد بسیار بالا در واحد سطح ، انرژی و مقدارپروتئین تولیدی در واحد سطح از سیب زمینی بیش از گندم و برنج است. متاسفانه قیمت سیب زمینی براساس وزن خشک ، به دلیل سرمایه گزاری زیاد و بازده پایینی که بسیاری از کشاورزان در شرایط ایران به دست می آورند ، زیاد می باشد. چنانچه افزایش عملکرد سیب زمینی در واحد سطح بتواند موجب کاهش قیمت گردد، آنگاه سیب زمینی نقش بیشتری در تغذیه مردم کشور پیدا کرده و از تقاضای روزافزون برای نان گندم کاسته خواهد شد.

سیب زمینی از نظر مقدارتولید چهارمین محصول جهان پس از گندم، برنج و ذرت است و تقریبا در تمام نقاط جهان کشت می شود.کشور های چین، روسیه ،اکراین ،هند ، لهستان و آمریکا ازلحاظ سطح زیر کشت و به ترتیب مهم ترین تولید کنندگان سیب زمینی در جهان به شمار می روند.

خصوصیات گیاهی

سیبزمینی گیاهی یکساله با نام علمی سولانوم توبروسوم(  Solanum tuberosum L.) ازتیره گوجه فرنگی (Solanaceae) می باشد.سیب زمینی برای استفاده از غده زیرزمینی آن کشت می گردد. گیاه به صورت بوته ای علفی با یک تا چند ساقه اصلی و معمولا به فرم ایستاده رشد می کند. ارتفاع بوته به ۶۰ تا ۱۵۰ سانتی متر می رسد. طول دوره رشد گیاه به رقم و شرایط تولید بستگی زیادی داشته و از ۳ تا ۶ ماه متغییر است.

در زراعت از غده سیب زمینی برای تکثیر آن استفاده می شود. غده سیب زمینی از تجمع مواد غذایی در ناحیه انتهایی ساقه زیرزمینی و رشد این ناحیه به وجود می آید. بنابراین غده سیب زمینی یک ساقه تغییرشکل یافته با میانگره های کوتاه و متورم است. در یک انتهای غده (راس غده) جوانه انتهایی ساقه مشاهده می شود . در انتهای دیگر (قاعده غده )محل اتصال غده به ساقه زیرزمینی( امتداد ساقه زیرزمینی) وجود دارد.فاصله میانگره ها از راس غده به طرف قاعده غده به تدریج زیادتر می شود.بنابراین ،تراکم چشم ها در ناحیه راسی زیادتر است. هر چشم در کناریک برگ رشدنیافته به صورت اثر برگ یا ابرو قرار دارد. در هر چشم یک جوانه جانبی ساقه قرار دارد که ظاهرا به دلیل رسیدن نور به آن طی دوران انبارداری دارای خاصیت زمین گریزی بوده و می تواند به صورت ساقه هوایی رشد نماید. جوانه موجود در هر چشم ، به خودی خود یک جوانه ساقه است که به نوبه خود دارای جوانه های جانبی می باشد. ممکن است جوانه راسی و یا دو جوانه جانبی موجود روی جوانه ساقه چشمی شروع به رشد نمایند. بنابراین ازهر چشم می تواند یک تا سه و گاه تعداد بیشتری ساقه هوایی به وجود آید.

غده بسته به رقم دارای دوره استراحت ۵ تا ۱۹ هفته ای پس ازرسیدگی می باشد. دوره خواب نیز به رقم بستگی دارد و در غالب ارقام بین ۲۰ تا ۲۳ هفته میباشد. اما طول این دوران از ۱۸ تا ۳۳ هفته متغییر می باشد.طول دوران استراحت و خواب و به دنبال آن جوانه زنی تحت کنترل هورمونی می باشد. اسید آبسزیک و مالئیک هیدرازید از جوانه زنی جلوگیری می کنند، اسید جیبرلیک کمی تحریک کننده است و سیتوکینین موجب رفع خواب می شود. خواب غده را می توان با توالی دماهای بالا(حدود ۲۰ درجه سانتی گراد) و دماهای پایین ( حدود ۵ درجه سانتی گراد)رفع نمود. جوانه های موجود روی غده می توانند پس از رفع استراحت و یا خواب رشد نمایند. جوانه راسی غده (چشم انتهایی) دارای غالبیت انتهایی میباشد و از رشد جوانه سایر چشم ها جلوگیری می کند.بنابراین در اثر قرار گرفتن غده در شرایط مساعد برای جوانه زنی، جوانه چشم انتهایی اولین جوانه ای است که رشد می کند. غالبیت انتهایی در دمای بیش از ۱۵ درجه سانتی گراد زیاد است . با مسن شدن غده و افزایش سن فیزیولوژیکی آن ، غالبیت جوانه انتهایی به تدریج نقصان می یابد. قرار گرفتن غده در دمای ۱ تا ۵ درجه سانتی گراد برای چند ماه نیز سبب رفع غالبیت انتهایی می شود. بنابراین از غددی که پس از چند ماه نگهداری ازسردخانه بیرون آورده شده اند و در دمای بالا قرار داده می شوند، جوانه های زیادی شروع به رشد می کنند. قطعه کردن غده نیز سبب رفع غالبیت جوانه انتهایی می گردد.

بوته ای که از بذر حقیقی به وجود می آید دارای سیستم ریشه ای راست است اما بوته ای که از غده بذری حاصل میشود دارای سیستم ریشه ای افشان ونابه جا می باشد.پتانسیل عمق توسعه ریشه در خاک های نفوذپذیر به ۱۰۰ سانتی متر می رسد. اما در بسیاری شرایط، حدود ۹۰ درصد فعالبت جذبی ریشه تا عمق حداکثر ۶۰ سانتی متری اتفاق می افتد. به همین دلیل سیب زمینی به عنوان گیاهی با ریشه سطحی شناخته می شود. توسعه عرضی ریشه به ۲۵ تا ۴۵ سانتی متری اطراف غده مادری می رسد.

ساقه های هوایی از جوانه های موجود روی غدد سیب زمینی به وجود می آیند. ازهر غده یک تا چند ساقه اصلی به وجود می آید که دارای خاصیت زمین گریزی میباشند ودر هوا رشد می کنند.ساقه هایی که ازروی گره های بخش زیرزمینی ساقه های هوایی به وجود می آیند دارای برگ های فلسی و میانگره های کوتاه می باشند. از این لحاظ این ساقه ها ریزوم می باشند که ازآن ها با نام استولن یاد میشود. پتانسیل تولید استولن و در نتیجه غده در هر بوته تا ۳۰ غده می رسد. اما معمولا ۵ تا ۱۵ غده در هر بوته به مرحله برداشت می رسند.

مراحل نمو سیب زمینی

کاشت تا سبز شدن: طی این دوره جوانه رشد کرده و اولین برگ به طورکامل از خاک خارج می شود. در این دوران ، ریشه ها در روی گره های پایینی ساقه هوایی به وجود می آیند. طول این دوره به میزان خواب جوانه های موجود روی غده ، دما و رطوبت خاک، عمق و روش کاشت و بافت و ساختمان خاک بستگی داشته و غالبا ۳ تا ۴ هفته می باشد.

رشد رویشی : این دوره از سبزشدن آغاز شده و با شروع غده بندی به اتمام می رسد.طی این مدت که به حدود ۳ تا ۵ هفته می رسد، برگ ها و ساقه ها در هوا و ریشه ها و استولنها در زیر خاک رشد می کنند.

آغاز غده بندی: در این زمان اولین غده به اندازه یک نخود در راس یک استولن مشاهده می شود. زمان شروع غده بندی تحت تاثیر میزان انتقال مواد غذایی به سمت ریشه قرار دارد. اما معمولا هنگامی که ارتفاع بوته (از سطح خاک تا راس مریستم انتهایی) به ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر می رسد، شروع می شود. در این زمان غدد به اندازه یک نخود درشت درانتهای استولن تشکیل می شوند. دوران غده بندی، که طی آن غدد قابل برداشت تشکیل می گردند، در شرایط مساعد زراعی حدود ۲ هفته به طول می انجامد.

رشد غده: گیاه در این مرحله در حداکثر رشد رویشی می باشد، پوشش زمین کامل است و غدد درحال رشد سریع می باشند. دوره رشد غدد حدود ۶۰ تا ۹۰ روز به طول می انجامد.

رسیدگی: در این مرحله بخش هوایی گیاه پیر به نظر می رسد و برگ ها شروع به زردشدن می کنند. پوست چوب پنبه ای غدد در حال تشکیل شدن و ضخیم گردیدن است. در این زمان درصد ماده خشک غده به حد مطلوب منطبق با شرایط تولید، رقم و هدف تولید (۱۷ تا ۲۳ درصد) رسیده و پوست چوب پنبه ای در اثر مالش با دست جدا نمی شود.

غده پس ازبرداشت و طی دوران انبارداری مراحلی از بلوغ فیزیولوژیکی را می گذراند که ممکن است برای آن چهار مرحله شناخت. با عبور غده از مرحله یک به چهار ، سن فیزیولوژیکی غده افزایش می یابد.

1. دوره استراحت که طی آن جوانه های موجود در چشم ها حتی در شرایط مساعد رشد نمی کنند. طول این دوره به رقم بستگی داشته و از ۵ تا ۱۹ هفته و غالبا از ۱ تا ۴ ماه متغییر است. به طور کلی ، هرچه غده در مرحله نارس تری برداشت شده باشد طول دوره استراحت در آن زیادتر خواهد بود. وقوع یک دوره سرما( حدود ۳ درجه سانتی گراد) سبب کوتاه شدن طول این دوره و رسیدن آن به۳ هفته در بعضی از ارقام مانند دزیره و آلفا می شود.غده در بسیاری از ارقام با قرار گرفتن در دمای سردخانه درحالت خواب باقی می ماند.مدت عدم جوانه زنی در سردخانه (خواب) به رقم بستگی داشته و از ۱۸ تا ۳۳ هفته متغییر می باشد. وجود دمای بالا طی دوران رشد غده و انبارداری ، وقوع خسارت بر غده و یاقطعه کردن غده سبب رفع استراحت و خواب می شود و غده آماده جوانه زنی می گردد.
2. دوره غالبیت انتهایی که طی آن فقط جوانه انتهایی رشد می کند. دوران غالبیت انتهایی معمولا در دمای ۵ تا ۱۵ درجه سانتی گراد مشاهده می شود. انتقال سریع غدد از دمای پایین به دمای بالا ( ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتی گراد) با رطوبت نسبی زیاد سبب رفع غالبیت انتهایی می شود و رشد سایر جوانه های غده آغاز می گردد.حذف جوانه انتهایی غده و قرار دادن غدد در شرایط پیش جوانه زنی نیز سبب رفع غالبیت انتهایی می شود.
3. دوره جوانه زنی طبیعی که طی آن جوانه های چند چشم رشد می کنند. طول این دوره ، بسته به شرایط نگهداری، تا چند ماه می رسد. غددی که در انتهای دوران غالبیت انتهایی یا اوایل دوران جوانه زنی طبیعی هستند از نظر فیزیولوژیکی جوان محسوب می شوند.غددی که در اواسط مرحله جوانه زنی طبیعی می باشند(میان سن) دارای حداکثر توان جوانه زنی بوده ، به سرعت سبز می شوند، تولید ساقه های هوایی در آن ها سریع بوده و چندین ساقه هوایی به وجود می آورند. چنین غددی تولید بوته هایی با تعداد زیادی غده و عملکرد بالا می نمایند. با گذشت زمان، غدد به تدریج مسن تر می شوند. غدد مسن تولید تعداد زیادی ساقه صعیف می نمایند.غدد نسبتا مسن برای مناطقی با فصل رشد کوتاه ممکن است مناسب باشند ولی برای مناطقی با فصل رشد طولانی مطلوب نیستند.به طور کلی هر چه فصل رشد کوتاهتر باشد، سن فیزیولوژیکی بالاتری در محدوده جوانه زنی طبیعی مطلوب تر می باشد. همچنین غددی که در نواحی سرد تولید می شوند دارای طول دوره جوانه زنی طبیعی بیشتری بوده و در مقایسه با غددی که در نواحی گرم تولید می شوند دیرتر پیر می گردند. بنابراین نواحی سرد برای تولید غده بذری مطلوب تر می باشند.
4. دوره پیری که طی آن ساقه های لاغر، ضعیف و معمولا منشعب به وجود می آیند. جوانه های پیر آنقدر ضعیف هستند که نمی توانند سبز گردند.

سازگاری

سیب زمینی گیاهی سرمادوست و حساس به گرما است که رشد خوبی دردمای شبانه روزی حدود ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتی گراد دارد.شروع رشد جوانه در دمای ۷ تا ۹ درجه سانتی گراد به کندی صورت می گیرد دردمای ۱۸ درجه سانتی گراد حداکثر است و در دمای ۶ درجه سانتی گراد متوقف می شود.دمای مناسب خاک برای شروع غده دهی ۱۶ تا ۱۹ درجه سانتی گراد است.در دمای خاک  ۲۰ درجه سانتی گراد از رشد غده می کاهد و در دمای خاک ۳۰  درجه سانتی گراد یا بیشتررشد غده متوقف می شود. عملکرد بالا از سیب زمینی بهاره در نواحی حاصل می شود که میانگین دمای گرمترین ماه سال کمتراز ۲۵ درجه سانتی گراد باشد.

سیب زمینی به یخبندان نیز حساس است.سرمازدگی غدد ممکن است به دلیل کشت دیرهنگام و یا تاخیر در برداشت در نواحی سرد اتفاق افتد.سیب زمینی از نظر گل دهی گیاهی روز بلند و از نظر غده بندی گیاهی روزکوتاه است. روزهای طویل از طریق از طریق تاخیر در شروع غده بندی (ارقام حساس به طول روز) و نیز ازطریق تامین مقدار بیشتری مواد فتوسنتزی سبب افزایش رشد رویشی می شود. روزهای کوتاه باعث تولید استولن های کوتاه می گردد.

سیب زمینی به بافت خاک، وجود سنگریزه و خرده سنگ و کلوخه در خاک حساس است.بافت های شن لومی و لوم شنی با ماده آلی ۲ تا ۵ درصد برای سیب زمینی ایده آل محسوب می شوند. چون فاقد آب ایستادگی بوده و توسعه بیماری ها در این گونه خاک ها کمتر است.

سیب زمینی حساسیت زیادی به پی اچ خاک ندارد و در محدوده پی اچ حدود ۶ تا ۷٫۵ به خوبی رشد می کند. سیب زمینی از گیاهان حساس به شوری خاک محسوب می شود.سیب زمینی به فراوانی عنصر بر در خاک حساس است. سیب زمینی بیشترین حساسیت به تنش رطوبتی در اواسط دوران رشد غده و حدود ۳ تا ۶ هفته پس از شروع غده بندی مشاهده می گردد. تشکیل عدسک های درشت نشانگر محدودیت تهویه خاک می باشد.

تناوب زراعی

سیب زمینی غالبا پس از گیاهان علوفه ای چندساله، کودسبز و مصرف کود حیوانی فراوان (۲۰ تا ۴۰ تن در هکتار) در سیکل تناوبی قرار می گیرد. ازسوی دیگر سیب زمینی به بیماری ها و همچنین توالی کاشت حساس است و نباید کمتر از ۴ سال یکبار در یک قطعه زمین کاشته شود. قرار گرفتن سیب زمینی با یونجه،ذرت،گندم و جو در سیکل تناوبی از لحاظ جلوگیری از گسترش بیماری ها مطلوب است. در صورت وجود و گسترش بیماری پوسیدگی تر (ناشی از قارچ پیتیوم) نباید سیب زمینی با لوبیا در تناوب قرار داده شود.

سیب زمینی در زمین بقایای کمی از خود به جای می گذارد. درنواحی که بعد از سیب زمینی،زمین به حالت آیش فصلی زمستانه رها می شود و زیادی بارندگی سبب پیدایش خطر فرسایش می گردد. بنابراین لازم است بعد از سیب زمینی از گیاهان پوششی مثل جو،چاودار،خلر،شبدرو غیره استفاده نمود. ارقامی از جو بهاره که به سرما حساس باشنذ برای این منظور می تواند مناسب باشد. این ارقام را می توان پس از سیب زمینی به صورت متراکم کشت نمود تا پوشش مناسبی روی سطح خاک به وجود آورند.حساسیت رقم جو به سرما سبب می شود که گیاه در اثر سرما خشک شود و در آخر زمستان شخم زده شود و در زمین محصول دیگری کاشته شود.

کود شیمیایی

نیاز سیب زمینی به عناصر غذایی خاک زیاد است.مقدار عنصر جذب شده از خاک به ازای هر تن غده سیب زمینی تولیدی به میزان رشد رویشی ، شاخص برداشت و میزان عناصر غذایی موجود درخاک و اندام های گیاهی بستگی زیادی دارد. در شرایط متعادلی از رشد و تولید عملکردهای معقولی از سیب زمینی ،به ازای هر تن غده تولیدی به حدود ۲٫۳ تا ۶ کیلوگرم نیتروژن،۰٫۳ تا ۰٫۴۴ کیلوگرم فسفر(۰٫۷ تا ۱ کیلوگرم اکسیدفسفر) و ۲٫۷ تا ۸٫۳ کیلوگرم پتاسیم (۳٫۲ تا ۱۰ کیلوگرم اکسید پتاسیم) از خاک خارج می شود.

برای تولید حدود ۴۰ تن غده در هکتارباید حدود ۱۸۰ کیلوگرم نیتروژن به صورت جمع موجودی خاک و کود شیمیایی در اختیار گیاه قرار گیرد.تقسیط کود نیتروژن در بهترین حالت به صورت حدود ربع کل کود نیتروژن به صورت پیش کاشت و بقیه به صورت سرک در حاشیه پشته قرار داده شود و یا قبل از خاک دهی پای بوته ها در کنار ردیف کاشت پاشیده شود.روش دیگربرای قرار دادن کود سرک در خاک،پاشیدن کود در بین ردیف ها و زدن کولتیواتور است.البته راندمان اثربخشی کود در این روش کم است.چنانچه کود نیتروژن به صورت محلول در سیستم آبیاری بارانی تزریق می شود، در هر بار آبیاری یا هر هفته بیش از ۲۰ کیلوگرم در هکتار نیتروژن مصرف نگردد. دوران مصرف کود سرک همراه با آبیاری بارانی بین ۳ تا ۸ هفته پس از سبز شدن می باشد.کود پیش کاشت را می توان ترجیحا به صورت نواری (۵ تا ۱۰ سانتی متر دریک یا دو طرف غده و ۵ سانتی متر پایین تر از مکان غده ) درخاک قرار داد و یا روی سطح خاک پاشید و با دیسک درخاک اختلاط داد و یا مستقیما با فارور در بدنه پشته تجمع داد.

زمان مناسب برای قرار دادن کود نیتروژن سرک در بدنه پشته، پیدایش اولین آثار غده بندی می باشدومعیار تقریبی دیگری می تواند ۳ تا ۴ هفته پس از سبز شدن باشد.

برای تعیین مقدار فسفر موردنیاز، برای حصول عملکردهایی حدود ۴۰ تن در هکتار تا حداکثر۹۰ کیلوگرم در هکتار فسفر به صورت پیش کاشت و همراه با نیتروژن پیش کاشتی مصرف گردد. قرار دادن کود فسفر به صورت نواری در خاک بر سایر روش ها از لحاظ راندمان کود برتری دارد.

برای حصول عملکردهای ۴۰ تن در هکتار حدود ۵۰ تا ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاسیم کفایت می کند. تمامی کود پتاسیم را همراه با کود نیتروژن پیش کاشتی و ترجیحا به صورت نواری مصرف می کنند.مصرف سولفات پتاسیم از کلرورپتاسیم بهتر است زیرا کلر موجب کاهش وزن غده می شود.

تهیه بستر

زمین موردکاشت سیب زمینی باید تا عمق ۹۰ سانتی متری فاقد لایه متراکم باشد و خاک تا عمق حداقل ۳۵ سانتی متری به خوبی نفوذپذیرباشد.

تاریخ کاشت

رسیدن دمای شبانه روزی هوا به حدود ۱۰ درجه سانتی گراد در اواخر زمستان تا اوایل بهار اولین زمان مناسب برای کاشت سیب زمینی است.برای کشت پاییزه باید منتظر خنک شدن هوا در پاییز ورسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به کمتر از ۲۲ درجه سانتی گراد شد.در نواحی که میانگین دمای گرم ترین ماه سال بیش از ۲۵ درجه سانتی گراد،رشد غدد ممکن است از دمای بالای خاک آسیب دیده ویا بوته ها دچار پوسیدگی ساقه و سوختگی داخلی غدد گردند. در این شرایط، پوشش کامل زمین توسط اندامهای هوایی از گرم شدن خاک و بروز خسارت می کاهد.بنابراین، کاشت زودهنگام بهاره برای گسترش کامل اندامهای هوایی قبل از وقوع گرمای شدید ضرورت دارد.

تاریخ کاشت سیب زمینی در شرایط دیم بیشتر تابعی ازامکان ورود به زمین از لحاظ مناسب بودن رطوبت خاک و نیز دمای هوا و خاک می باشد. توزیع باران طی فصل رشد نیز باید مورد توجه قرار گیرد.از نظر دمایی، می توان به رسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به کمتر از ۲۲ درجه سانتی گراد در کشت پاییزه و به حداقل ۱۰ درجه سانتی گراد در کشت بهاره توجه نمود.

روش کاشت

بیماری های قارچی،باکتریایی،ویروسی و نماتدها ازطریق غدد انتقال می یابند.بسیاری از عوامل بیماری زا ممکن است روی غده باشند،ولی علایم ظاهری نشان ندهند. به همین جهت استفاده از غدد بذری گواهی شده ضرورت دارد.توجه شود که عملیات و رعایت بهداشت توسط تولیدکننده غده بذری نقش مهمی در کنترل و گسترش بیماری ها دارد. بنابراین بازدید مستمر مزرعه ای که قرار است غده بذری ازآن خریداری شود بسیار مفید است. باید مطمئن شد که برنامه مبارزه با بیماری ها به خوبی انجام گرفته و غدد برداشت شده در شرایط مناسبی نگهداری شده اند. غددی که از انبار خارج می شوند باید مورد بررسی چشمی قرار گیرند،آثار بیماری نشان ندهند.جوانه ها به میزان زیادی رشد نکرده باشند،فاقد ترک خوردگی بوده و یخ زدگی نداشته باشند. توده غده بذری که دارای ۵ درصد یا بیشتر غدد آسیب دیده و یا بیمار باشد برای کاشت مناسب نیست.

بسیاری ازارقام دارای یک دوره خواب می باشند. انتظار می رود که خواب غده طی دوران انبارداری شکسته شده باشد. برای کنترل وجود خواب در غده،می توان چند غده را در دمای اتاق قرار دادو وضعیت رشد جوانه ها را بررسی کرد. خواب غده را می توان از طریق شیمیایی و یا تناوب  دمای پایین و بالای مرطوب( ۵ و ۲۰ درجه سانتی گراد)شکست. برای رفع خواب به طریق شیمیایی می توان غدد را به مدت ۱۰ دقیقه در محلول ۲ تا ۱۰ قسمت در میلیون جیبرلیک اسید قرار داد. عمل قطعه کردن نیز سبب تسریع رفع خواب می شود. رفع خواب معمولا هنگامی ممکن است ضرورت یابد که غدد در مدت کوتاهی پس ازبرداشت کاشته می شوند. چنین غددی باید مدتی در معرض نور نیز قرار گیرند تا هورمون زمین گریزی در جوانه چشم ها نیز به وجود آید.دررابطه با آماده سازی غدد برای کاشت ، غدد بذری که ازسردخانه خارج می شوند ممکن است از نظر اندازه بسیارمتفاوت باشند و باید درجه بندی شوند.غددی که کمتر از۳۵ گرم وزن دارند برای کاشت مناسب نیستند و باید حذف گردند. غدد کوچک با تاخیر سبزشده،توان رشد کمی دارند و بیشتر در معرض پوسیدگی می باشند. غددی که  بیش از۳۵ تا ۶۰ گرم وزن و یا حدود ۳٫۵ تا ۴٫۵ سانتی متر قطر دارند، بدون قطعه کردن کاشته می شوند. غددی که بدون قطعه کردن کاشته می شوند باید تا پایان عملیات قطعه کردن غدد درشت و آغاز گرم کردن غدد در انبار خنکی (دمای ۵ تا ۷ درجه سانتی گراد)نگهداری شوند. غدد کامل از چند لحاظ بر غدد قطعه شده برتری دارند: هزینه قطعه کردن وجود ندارد، غدد درخاک دچار فساد کمتری می شوند، بیماری ها از طریق عمل بریدن گسترش نمی یابند،غدد در صندوق بذر بهتر می غلتند و انتقال می یابند؛خطای دستگاه کاشت در گرفتن غدد کمتر است و در نهایت نقاط کاشت از دست رفته کمتر خواهند بود.

در بسیاری از ارقام، غددی که بیش از ۶۵ تا ۸۰ گرم وزن دارند برای کاشت مناسب نیستند. چون قابل قطعه کردن نبوده و کاشت آ ن ها به طور مستقیم اقتصادی نیست.

معمولا غددی که بیش از ۸۰ و تا حدود ۲۸۰ گرم وزن دارند برای قطعه کردن مطلوب می باشند.چنین غددی را دو،سه ویا چهار قطعه می کنند طوری که هر قطعه ۳۵ تا ۷۰ گرم وزن داشته باشد.غدد کامل یا قطعاتی با میانگین وزن ۵۰ گرم مطلوب به شمار می روند. وجود دو تا سه چشم در هر قطعه مناسب و موردنظرمی باشد.

قطعات مکعبی شکل، نسبت وزن به سطح بیشتری داشته وبرای کاشت با ماشین مناسب ترمی باشند.قطعه کردن ممکن است توسطکارگر یاماشین انجام شود. سیب زمینی قطعه شده و نیز غدد کامل و قطعه نشده را بهتر است با قارچ کش هایی مانند کاپتان ،مانکوزب و یا مایع سفیدکننده ضدعفونی کرد. مدت نگهداری غدد در مایع قارچ کش حدود ۱۰ دقیقه است.غدد قطعه شده و ضدعفونی شده را باید درشرایط تشکیل پوست چوب پنبه ای قرار داد. دمای ۱۲ تا ۱۵ درجه سانتی گرادبا رطوبت نسبی۸۵ تا ۹۵ درصد برای مدت حداقل ۳ روز برای این منظور مناسب است.

غدد کامل و قطعه شده راپس از تشکیل پوست چوب پنبه ای باید درشرایط پیش جوانه زنی قرار داد تا سن فیزیولوژیکی غدد افزایش یابد و جوانه ها شروع به رشد نمایند.مدت نگهداری غدد جوان در شرایط پیش جوانه زنی تا ۴ هفته است ولی برای غدد میان سن تا۲ هفته است.دمای محیط برای غدد جوان ۱۰ تا ۱۵ درجه سانتی گراد و برای غدد میان سن ۷ تا ۱۰ درجه سانتی گراد بسته به سن غده می باشد.وجود نور پراکنده و غیرمستقیم طی دوران پیش جوانه زنی مطلوب است.

یک روش ساده در کشت بهاره که هوا خنک است قرار دادن غده ها در جعبه های چوبی یا پلاستیکی کوتاه به ارتفاع حدود ۸ سانتی متر، عرض ۱۶ سانتی متر و طول ۷۵ سانتی متر می باشد.جعبه ها را در محیط آزاد بر روی هم در یک تا چند ردیف به نحوی قرار می دهند که نور در لابلای جعبه ها و بین ردیف ها نفوذ نماید. روی جعبه ها را با پلاستیک شفاف می پوشانند.روش ساده تر برای کشت بهاره قرار دادن غدد در کیسه های پلاستیکی سوراخ دار( سوراخ هایی به قطر ۵ میلی متر و به فاصله ۵ سانتی متراز یکدیگر)با قطر ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر می باشد.استفاده از محیط های کنترل شده برای آماده سازی غددجهت کشت پاییزه الزامی می باشد.

ماشین های مورد استفاده برای کاشت سیب زمینی در سه گروه قرار می گیرند: نوعی ماشین ها مجهز به سوزن نوک تیز که برای کاشت قطعات غده مکعبی مناسب است. نوع دیگری از ماشین ها دارای فنجان هستند. جوانه های ضخیمی به طول نزدیک نزدیک به ۱ وتا حداکثر ۱٫۵ سانتی متر برای کاشت با این دستگاه مطلوب می باشد.خطر توسعه بیماری ها در این ماشین ها کمتر ازماشین های سوزنی است. در هرحال دستگاه های کاشت سیب زمینی می توانند یک ، دو و یا چهار ردیفه بوده و به کودپاش نیز مجهزباشند.

ماشین هایی که در حال حاضر در ایران به کار گرفته می شوند دارای فاصله ردیف های کاشت ۷۵ سانتی متری می باشند. این ماشین ها برای خاک های سبک تا متوسط و نفوذپذیرکه عمق کاشت ۱۰ تا ۱۲ سانتی متر به آسانی در آن ها قابل حصول است، کاملا مناسب می باشند. در خاک های نیمه سنگین تا سنگین با محدودیت نفوذیذیری ، فاصله ردیف کاشت بیش از ۷۵ سانتی متر برای این خاکها مطلوب می باشد.

دوعامل پوشش سطح خاک توسط گیاه و عمق کاشت قابل حصول تعیین کننده فاصله ردیف کاشت مناسب برای تولید سیب زمینی می باشند.فاصله ردیف کاشت ۷۵ سانتی متردر صورت مناسب بودن عمق کاشت و گسترش رشد رویشی کافی ،برای اکثر ارقام مورد کاشت در ایران مطلوب می باشد.

عمق کاشت ۱۰ تا ۱۲ سانتی متر مطلوب و بیش از۱۵ سانتی متر نامطلوب می باشد. در بعضی مزارع خاک دهی درزمان کوتاهی پس ازسبز شدن و در زمانی که ارتفاع راس اولین برگ تا سطح زمین حدود ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر باشد به عمل می آید. به طور کلی هر خاک دهی پای بوته با تاخیربیشتری به عمل آید، خاک روی برگ های بیشتری می ریزد که نامطلوب است.

تعداد ساقه موردنیاز برای تولید غده بذری حدود ۳۰ ساقه در مترمربع می باشد.استفاده از غدد کامل با وزن ۴۰ تا ۶۰ گرم و با سن فیزیولوژیکی مناسب (میان رس)برای این منظور مطلوب است.

اگر فاصله ردیف های کاشت ۷۵ سانتی متر،فاصله دو غده در روی ردیف ۲۰ سانتی متر و میانگین وزن قطعات غدد مورد کاشت۵۰ گرم باشد، حدود ۶٫۶۷ غده در متر مربع کاشته می شود و به حدود ۳۳۳۵ کیلوگرم غده برای کاشت یک هکتار نیاز خواهد بود. تراکم کشت در شرایط کشت آبی می تواند بین ۳٫۷ تا ۹٫۵ غده در مترمربع باشد. میانگین وزن قطعات مورد کاشت نیز می تواند از حدود ۴۵ تا نزدیک به ۶۰ گرم متغییر باشد. بنابراین وزن غده مورد کاشت می تواند از حداقل ۱٫۷ تا ۵٫۵ تن در هکتار متغییر باشد. در شرایط ایران کاشت ۲ تا ۳٫۵ تن در هکتار معمول است.

آبیاری

سیب زمینی از گیاهان حساس به خشکی به شمارمی آید. کمبود رطوبت خاک سبب کاهش زیادی در عملکرد می شود.خاک باید در زمان کاشت مرطوب باشد تا تماس خوبی بین غده بذری و خاک برقرار گردد. در کشت پاییزه، به دلیل گرمی هوا و وجود فرصت، امکان آبیاری قبل از کاشت وجود دارد واین عمل در صورت خشک بودن خاک بسیار مطلوب است.در کشت بهاره نواحی نیمه خشک تا مرطوب، انتظار می رودکه خاک در اثر باران های زمستانی مرطوب باشد و حتی گاهی زیادی رطوبت خاک می تواند از طریق عدم امکان ورود به زمین باعث تاخیر در کاشت شود. در این صورت به آبیاری قبل از کاشت نیازی نیست.

سیب زمینی طی دوران سبز شدن رطوبت کمی مصرف می کند. در صورتی که کاشت به موقع و آبیاری پس از کاشت انجام شده باشد، غالبا به آبیاری دیگری تا اوایل سبز شدن نیازی نیست. همزمان با گذشت زمان و افزایش رشد رویشی گیاه ، به تدریج برنیاز آبی گیاه افزوده می شود .اما حساسیت گیاه به کمبود رطوبت خاک تا رسیدن به مرحله شروع غده بندی و یا تقریبا حدود ۳ تا ۴ هفته پس از سبز شدن زیاد نیست.از زمان شروع غده بندی تا مدت کوتاهی قبل از قطع قسمت های هوایی گیاه ( که برای آماده سازی محصول برای برداشت انجام می شود) باید دقت زیادی در انجام آبیاری به عمل آید.

بیشترین حساسیت به تنش رطوبتی در اواسط دوران رشد غده (حدود ۳ تا ۶ هفته بعد ازشروع غده بندی) وجود دارد. دقت زیاد در انجام آبیاری در این مرحله ضروری است.رسیدگی با شروع زرد شدن برگ ها آغاز و مشخص می شود.حدود ۱۰ تا ۲۰ روز قبل از برداشت اندام های هوایی باید به تدریج و یا یکباره قطع شوند. بعد از قطع اندام های هوایی ممکن است به یک آبیاری دیگر برای حفظ رطوبت خاک ویا آماده سازی خاک برای برداشت نیاز باشد. تخلیه حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد رطوبت قابل استفاده از خاک های سبک و حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد در خاکهای متوسط تا نیمه سنگین در زمان برداشت مطلوب است در مواردی نیز ممکن است به انجام آبیاری حدود ۱ هفته قبل از برداشت برای آماده سازی خاک جهت تسهیل بیرون آوردن غده نیاز باشد.

عمق خیس سازی خاک در هر آبیاری به مرحله رشد بستگی دارد. در آبیاری های اولیه لازم است خاک را تا عمق ۴۰ تا ۵۰ سانتی متری خیس نمود. از زمان تکمیل پوشش زمین باید به عمق خیس سازی خاک افزود. معمولا در یک آبیاری کامل، خاک را تا عمق ۶۰ سانتی متری خیس می کنند. میزان تبخیر و تعرق مزرعه سیب زمینی به شرایط محیطی و رقم بستگی  داشته و از ۳۵۰ تا ۷۰۰ میلی متر در هکتار متغییر است.

کنترل علف های هرز

دوران سبز شدن سیب زمینی طولانی است وغالبا به ۳ تا ۴ هفته می رسد.سیب زمینی پس ازسبزشدن نیز سرعت رشد کمی دارد و غالبا ۴ تا ۶ هفته طول می کشد تا کنوپی کم وبیش بسته شده و بتواند با علف های هرز رقابت نماید.کنترل علف های هرز مزرعه سیب زمینی با بکارگیری تناوب زراعی مناسب،عملیات مکانیکی و به کارگیری علف کش ها امکان پذیر می باشد.

طولانی بودن دوران سبزشدن و کمی سرعت رشد گیاه پس ازسبزشدن امکان کنترل مکانیکی علف های هرز را فراهم ساخته است.اولین عمل مکانیکی قبل از سبزشدن سیب زمینی ، در روی ردیف های کاشت با چنگک گردان و در بین ردیف های کاشت با انواع کولتیواتورها امکان پذیر است. این عمل ممکن است ۲ تا ۳ بار پس از کاشت تا قبل از سبز شدن انجام گیرد. بعد از سبز شدن می توان بین ردیف های کاشت را کولتیوار زد.

برای کنترل شیمیایی علف های هرز می توان از علف کش های پیش کاشتی،پیش رویشی و یا پس رویشی (نسبت به محصول)استفاده نمود.استفاده تلفیقی از دو گروه علف کش های پیش رویشی و پس رویشی(نسبت به علف های هرز)بسیار مطلوب می باشد.

برای کنترل بذر اکثر باریک برگ ها و بسیاری از پهن برگ ها و نیز اویارسلام از علف کش ای پی تی سی(EPTC)به صورت قبل از کاشت می توان استفاده نمود.

از علف کش پندی متالین با نام تجاری استامپ برای کنترل بذر باریک برگ ها و پهن برگ های دارای بذر کوچک می توان استفاده نمود.

علف کش تریفلورالین با نام تجاری ترفلان را می توان پس از کاشت و تا حدود یک هفته قبل از پیدایش آثارسبزشدن برای کنترل بذرعلف های هرز مورد استفاده قرار داد. ترفلان مانند استامپ برای کنترل بذر علف هرزهای باریک برگ اثربخشی بیشتری دارد.

متری بیوزین با نام تجاری سنکور و یالکسون علف کشی است که بیش تر برای کنترل بذر اکثر علف های هرز پهن برگ در مزارع سیب زمینی مصرف می شود.

برای کنترل علف های هرز یکساله ای که تا چند روز قبل از سیب زمینی سبز می شوند می توان از علفکش پاراکوات با نام تجاری گراماکسون استفاده به عمل آورد.اگر آثار سبز شدن به صورت شکافته شدن سطح خاک در مزرعه مشاهده می شود، باید از مصرف گراماکسون خودداری نمود.در صورتی که علف های هرز سبز شده قبل از سیب زمینی از نوع چندساله هستند لازم است از علف کش گلایفوزیت بانام تجاری رانداپ استفاده کرد.

برای کنترل علف های هرز یکساله و باریک برگ و کاهش رشد باریک برگ های چندساله در مزارع سبزشده سیب زمینی می توان از علف کش سیتوکسیدیم با نام تجاری نابواس استفاده کرد.

سیب زمینی به علف کش آترازین حساس است. این نکته باید در تناوب زراعی و به کارگیری این علف کش موردنظر قرار گیرد.

آفات و بیماری ها

سیب زمینی مورد حمله آفات عمومی زیادی از جمله کرم برگ خوار چغندرقند،شب پره گاما،شب پره زمستانی،کرم آگروتیس،شته سیاه باقلا،مگس لوبیا،تریپس توتون و کرم سفید ریشه قرار می گیرد. ازآفات مهمی که در ایران به خانواده بادمجانیان و ازجمله سیب زمینی خسارت قابل توجهی وارد می کند می توان به کنه سیب زمینی، کرم مفتولی ریشه،شته سیب زمینی،سوسک کلرادو،بیدسیب زمینی و پروانه کله مرده اشاره کرد.

حشره کش اندوسولفات بیش از سایرین برای مصرف علیه حشرات مکنده و غیرمکنده در سیب زمینی توصیه شده است. سایر حشره کش های قابل استفاده در سیب زمینی عبارتند از تیودان ، سوین، آمبوش،مالاتیون، تیودیکارب و فوزالن

از بیماری های مهم سیب زمینی در ایران می توان به بیماری مرگ ریشه(یا مرگ گیاهچه)، بوته میری، سفیدک داخلی یا دروغی ،آلترناریا،پژمردگی باکتریایی وفساد حلقوی،بیماری های ویروسی، نماتدها و پوسیدگی خشک سیب زمینی اشاره نمود.

برداشت

در مرحله رسیدگی، بخش هوایی پیر به نظر می رسد،برگها شروع به زردشدن می کنند و پوست غده در حال توسعه و ضخیم شدن است. از نظر عملکرد غده ، افزایش وزن غدد تا زرد شدن طبیعی حدود  ۵۰ درصد برگ ها(واقع در ناحیه پایینی گیاه) مشاهده می شود ولی پس ازآن عملکرد غده ممکن است شروع به نقصان نماید.زردشدن برگ ها معیار مناسبی برای تعیین زمان برداشت نیست.

کاهش رطوبت غده و تجمع ماده خشک معیار دیگری است که باید در انتخاب زمان برداشت موردتوجه قرار گیرد. معیار دیگر در تعیین زمان برداشت سیب زمینی ، مقدار ساکارز غده است.هرگاه مقدار ساکارز کمتر از ۲٫۸ میلی گرم در گرم وزن تر غده باشد، غده از نظر شیمیایی رسیده است.رطوبت خاک درزمان برداشت باید مناسب باشد، به طوری که غدد به سهولت از خاک بیرون آورده شوند، خاک به غدد نچسبیده باشد و یا خاک به آسانی ازروی غدد طی حرکت در دستگاه برداشت جدا شود.آبیاری قبل از برداشت موجب نرم شدن کلوخه ها و تسهیل جداشدن غدد از خاک شده و امکان خارج سازی تمامی غدد را به وجود می آورد.تاثیر دما و رطوبت خاک در زمان برداشت بر آسیب پذیری غدد از ضربات مکانیکی عامل دیگری است که باید در انتخاب تاریخ کاشت مورد توجه قرار گیرد. میانگین دمای خاک در عمق استقرار غدد در ساعات برداشت ۱۰ تا ۱۵ درجه سانتی گراد می باشد .تاخیر در برداشت در نواحی با زمستان سرد سبب برخورد دوران برداشت با دمای پایین می گردد و احتمال یخ زدگی خاک و غدد را افزایش می دهد. برداشت در این نواحی بهتر است قبل از رسیدن میانگین دمای شبانه روزی هوا به زیر ۱۰ درجه سانتی گراد انجام شود و برداشت به ساعات گرم روز موکول شود. در نواحی با زمستان کمی سرد تا نیمه سرد که فصل برداشت سیب زمینی در آنجا به تابستان می خورد، لازم است برداشت غدد هنگام صبح و قبل از ظهر انجام شود.

خسارت های مکانیکی ناشی از عملیات برداشت ویا جابه جایی طی فرایند انبارسازی و انبارداری به فرم های شکاف در غده،کنده شدن پوست،قطعه شدن غده،خراشیدن پوست،زخم سیاه و زخم پوست دیده می شود.

انبارداری

غدد سیب زمینی زنده هستند. بنابراین و برای اینکه کمیت و کیفیت غدد حفظ گردد، لازم است غدد در شرایط مساعدی نگهداری شوند.غددی که انبار می شوند باید عاری ازبیماری ها و خسارت دیدگی باشند.

غدد را باید قبل از انبار کردن در شرایط ترمیم پوست یا پیش انباری قرار داد.برای این منظور باید غدد را به میزان ۲ تا ۳ درجه سانتی گراد(بسته به دمای اولیه غدد)در روز سرد یا گرم نمود تا به دمای ۱۳ تا ۱۶ درجه سانتی گراد برسند. مدت نگهداری غدد در شرایط ترمیم ۱۰ تا ۱۴ روز بوده و رطوبت نسبی محیط باید حدود ۹۵ درصد(۹۲ تا ۹۷) باشد وبه میزان ۱ تا ۲ ساعت در شبانه روز و در زمانی که شرایط دمایی و رطوبتی مناسب است تهویه گردد.پس از ترمیم پوست، باید غدد را به انبار خنک یا سردخانه انتقال داد. انبار باید تمیز و عاری ازعوامل بیماری زا باشد، با موادی مانند مایع سفیدکننده ویا مواد ضدعفونی کننده (مثل روکال) ضدعفونی گردد و دما و رطوبت نسبی آن به خوبی قابل کنترل باشد. در نزدیکی انبار نباید زباله، بقایای گیاهی و غدد حذف شده و آلوده نگهداری گردد.

 

منبع: کتاب گیاهان صنعتی

تالیف دکتر محمدرضا خواجه پور

 

برچسپ ها: کشت سیب زمینی،انبارداری، قیمت سیب زمینی،آفات، بیماری ،سموم کشاورزی، حشره کش، قارچ کش،سیب زمینی مرغوب،ارقام سیب زمینی